در نظام پیچیده و ایمنی‌محور هوانوردی، ثبت و نگهداری داده‌های پروازی، سنگ‌بنای ارزیابی عملکرد، ارتقاء حرفه‌ای، رعایت الزامات مقرراتی و تحلیل‌های ایمنی محسوب می‌شود. یکی از اصلی‌ترین ابزارها در این راستا، لاگ‌بوک است. لاگ‌بوک خلبان، سندی رسمی و قانونی است که به‌منظور ثبت کلیه سوابق پروازی، نوع آموزش‌های دریافت‌شده، موقعیت‌های پروازی، انواع زمان پرواز و سایر اطلاعات مرتبط با فعالیت‌های عملیاتی خلبان به‌کار می‌رود.
لاگ‌بوک خلبان (Pilot Logbook) دفتر یا سامانه‌ای دیجیتال است که توسط خلبان نگهداری می‌شود تا کلیه اطلاعات مربوط به پروازهای انجام‌شده، شامل ساعات پرواز، نوع هواپیما، نقش خلبان، شرایط آب‌وهوایی، نوع عملیات پروازی، آموزش‌های دریافت‌شده، و سایر اطلاعات مرتبط را به صورت دقیق، ساختاریافته و زمان‌مند ثبت نماید.
الزامات قانونی و مقررات‌گذار
ثبت و نگهداری لاگ‌بوک، الزام صریح کلیه سازمان‌های هواپیمایی ملی و بین‌المللی است. از جمله مقررات کلیدی:
- FAA (ایالات متحده): عنوان 14 از کد مقررات فدرال (CFR Part 61.51) ثبت اطلاعات پروازی را برای کلیه خلبانان الزامی می‌داند.
- EASA (اتحادیه اروپا): مقررات Part-FCL الزام می‌کند که خلبانان کلیه ساعات پروازی، آموزش‌ها، و صلاحیت‌های تمدیدشده یا منقضی‌شده را به‌طور مستمر ثبت کنند.
- ICAO (سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی): استانداردهایی برای محتوا، ساختار و نگهداری لاگ‌بوک‌ها منتشر کرده است (Annex 1 – Personnel Licensing).
عدم ثبت صحیح اطلاعات یا جعل اطلاعات در لاگ‌بوک می‌تواند منجر به تعلیق یا ابطال گواهینامه خلبانی و در برخی حوزه‌های قضایی حتی پیگرد کیفری شود.
اجزای اصلی لاگ‌بوک خلبان
لاگ‌بوک خلبان، بسته به نوع گواهینامه و سازمان مقررات‌گذار، ممکن است شامل بخش‌های مختلفی باشد. اجزای استاندارد آن عبارت‌اند از:
۱. تاریخ پرواز (Date)
ثبت دقیق تاریخ پرواز به فرمت یکنواخت (معمولاً yyyy-mm-dd).
۲. نوع هواپیما (Aircraft Make & Model
مانند Cessna 172، Boeing 737-800 یا Airbus A320-neo.
۳. Registration (علامت ثبتی هواپیما)
مانند EP-XXXX برای ایران
۴. محل یا مسیر پرواز Departure & Destination / Route) )
از فرودگاه مبدا تا مقصد، یا مسیر پرواز در تمرین‌های محلی.
۵. نقش خلبان Pilot Role))
شامل موارد زیر:
- PIC: خلبان مسئول پرواز (Pilot-in-Command)
- SIC: کمک خلبان (Second-in-Command)
- Dual: آموزش‌گیرنده در پرواز آموزشی
- Instructor: خلبان مربی
۶. زمان پرواز به تفکیک نوع (Flight Time Categorization)
از جمله:
- Total Time
- Day/Night Time
- Cross-Country Time
- Instrument Time (Actual/Simulated)
- Simulator Time (FSTD Time)
۷. توضیحات یا ملاحظات (Remarks or Endorsements))
شامل تایید مربی، ثبت مانورهای خاص، یا گذراندن چک‌پرواز (Checkride).
۸. امضا (Signature))
در پروازهای آموزشی یا بازرسی‌شده، امضای مربی یا بازرس الزامی است.
انواع لاگ‌بوک
۱. لاگ‌بوک شخصی (Personal Pilot Logbook): عمدتاً توسط دانشجویان خلبانی و خلبانان عمومی استفاده می‌شود.
۲. لاگ‌بوک تجاری/هواپیمایی (Airline Logbook): برای خلبانان شرکت‌های هواپیمایی که معمولاً به‌صورت الکترونیکی نگهداری می‌شود.
۳. لاگ‌بوک دیجیتال (Digital Logbook): نرم‌افزارهایی مانند LogTen Pro، ForeFlight Logbook یا MCC Pilot Log که با مقررات FAA/EASA تطبیق دارند و امکان گزارش‌گیری، هشدار صلاحیت‌ها و پشتیبان‌گیری خودکار را فراهم می‌کنند.
کاربردهای کلیدی لاگ‌بوک خلبان
- احراز صلاحیت پروازی (Currency & Proficiency Tracking)
- تمدید و ارتقاء گواهینامه
- سوابق حقوقی و حسابرسی سازمانی
- تحلیل عملکرد و برنامه‌ریزی آموزشی
ملاحظات ایمنی و حقوقی
- لاگ‌بوک باید به‌موقع، دقیق، و غیردست‌کاری‌شده باشد.
- داده‌ها باید قابل پشتیبان‌گیری و در صورت نیاز، قابل ارائه به مراجع قانونی باشند.
- در صورت بروز سانحه یا حادثه، محتوای لاگ‌بوک ممکن است توسط تیم‌های بررسی حوادث (مانند NTSB، BEA یا CAO.IRI) مورد تحلیل قرار گیرد.
لاگ‌بوک نه‌تنها ابزار مستندسازی، بلکه جزء حیاتی از نظام ایمنی و انضباط حرفه‌ای در هوانوردی است. این سند، تصویر دقیقی از سابقه عملیاتی، میزان تجربه، و آمادگی خلبان برای انجام عملیات پروازی فراهم می‌کند. با توجه به تحول دیجیتال، لاگ‌بوک‌های الکترونیکی در حال تبدیل شدن به استاندارد صنعت هستند، ولی اصول صحت، صحت‌سنجی و قابلیت بازرسی همچنان پابرجا خواهند ماند. نگهداری دقیق و اصولی لاگ‌بوک، نشان‌دهنده‌ی حرفه‌ای بودن، مسئولیت‌پذیری و تعهد یک خلبان به ایمنی پرواز است.